Tôi nói gì khi tôi nói về sự thật
Câu hỏi về sự thật chỉ nằm trong tư duy của con người. Phải xuất phát từ tư duy, phải ở trong tư duy – thì mới đặt ra câu hỏi về nó, mới cần phân biệt cái này là thật, cái kia không thật. Ngoài tư duy thì chỉ có đơn thuần tồn tại. Chỉ có thứ có đó, không có thứ không có đó. Vậy là, nếu đã đặt câu hỏi về sự thật, nghĩa là đang nằm trong vòng cương toả của tư duy con người. Nói về sự thật rồi sẽ phải nói về nỗi tuyệt vọng.
Nhưng ta không chỉ gặp khó khăn trên hành trình đi tìm sự thật, mà khốn khó cả khi ta đạt được nó – hay đúng hơn là đạt đến một cột mốc, một thành tựu nào đó trên hành trình tiến gần đến nó. Sự thật có thể là không thể chịu đựng nổi. Theo cả nghĩa nó có thể là nỗi đau khốn cùng, là nỗi kinh ngạc siêu việt hay sự sụp đổ thế giới quan đến mức có thể gây sang chấn. Tiến tới sự thật chính là đi cùng những rủi ro.
Sự thật hay thực tại không chỉ có những phần tươi đẹp hay làm ta hưng phấn, trân quý. Chắc chắn là có thậm chí nhiều hơn – những xấu xí, khắc nghiệt, và cả gây kinh tởm. Không chỉ có ánh sáng, mà cả bóng tối (có khi là thật có một loại vật chất tối, chứ không phải là sự vắng ánh sáng). Không chỉ có sự sinh sôi, nảy nở, nuôi dưỡng, có ích, mà cả sự huỷ diệt, tàn lụi, xung đột, độc hại. Nếu chỉ tha thiết những điều đẹp đẽ, dễ dàng, mà không chấp nhận đối diện với những phần xấu, phần tối ấy, thì không bao giờ có thể đến gần với sự thật, càng không bao giờ có thể sống trọn vẹn thực tại.
Nếu đã nhận ra, đã hiểu được, đã xác quyết sự thật là cứu cánh*, là đích đến tối thượng của mình, thì hãy biết rằng mình phải chuẩn bị một lòng can đảm vô biên.
Nếu đã chọn sự thật thì hãy biết rằng cần học cách điềm nhiên khước từ sự thoải mái và sự dễ dàng. Nếu đã dám tuyên bố mình là kẻ yêu sự thật và truy cùng sự thật, thì phải tuyệt đối can đảm – để đối diện với khó khăn, với tuyệt vọng; với những phần xấu xí tối tăm. Không được phép lùi bước hay chạy trốn trước bất cứ một niềm nguy hay nỗi sợ nào. Đối mặt, đối mặt, đối mặt. Chiến đấu, chiến đấu, chiến đấu. Tiến tới, tiến tới, tiến tới.
Nhận ra điều này, tôi như được giải thoát.
“Sự thật có thể là chuyện sống còn, nhưng nếu không có tình yêu, sự thật có thể là không thể chịu đựng nổi. Caritas in veritate.” – Giáo hoàng Francis nhắc lại với Giáo hoàng Benedict về lời chính cuốn sách của ông, trong phim về hai vị Giáo hoàng, tôi trích dẫn lại và đã trích dẫn nhiều lần.
“Được ai đó yêu thương thực sự cho ta sức mạnh. Nhưng yêu thương ai đó thực sự cho ta lòng can đảm.” – lời Lão Tử, trích từ một cuốn sách không phải của Lão Tử và không phải về Lão Tử.
Xin hàm hồ ngắt hai trích dẫn đã chạm mạnh đến tôi này khỏi ngữ cảnh và hệ thống của nó, trong một sự tiếp cận nhiều gián tiếp – mà chưa có sự xác thực kĩ càng; rồi ráp nối chúng lại thành một xác quyết của riêng tôi:
Có thể phải nguyện cầu để mình luôn có đủ sức mạnh trên hành trình đó. Hoặc không thì, tôi cũng đã đang và sẽ tự chữa lành cho mình, để chính tôi trở thành một tình yêu bất tận ban cho mình can đảm.
Kẻ yêu sự thật cần tự chữa lành mình để có đủ can đảm cương quyết với hành trình truy cầu sự thật, và để mình không bị những méo mó của tổn thương làm lệch lạc tri nhận của mình trên hành trình ấy.
Nếu không tự chữa lành, hành trình này biết đâu chính là một sự chạy trốn hoặc tự bao biện.
Và đây, một giả thuyết có thể trở thành xác tín tiếp theo: sự thật thẳm sâu nhất chính là một tuyệt cùng cao đẹp. Nhưng để đạt đến nó, phải can đảm đi qua muôn lớp sự thật xù xì ứa máu.
Quay quắt trong rất nhiều câu hỏi, mãi sau cùng tôi mới nhớ ra điều tiên quyết này: muốn đạt được điều gì, chính mình phải xứng đáng với nó trước đã. Muốn sự thật, hãy xứng đáng với sự thật. Thay vì nói về sự thật – hãy sống như một sự thật.
(*) “cứu cánh” không phải là sự cứu vớt, mà là mục đích sau cùng.