Hôm nay tôi mới can đảm xem video mới của Miley Cyrus: Mother’s Daughter. Tại sao nói là can đảm, bởi tôi đã đọc qua thông tin về sự “nổi loạn”, “phản cảm”, “gây sốc” trong MV này, mà dù sao thì tôi cũng nhạy cảm với những thứ phản cảm, và luôn muốn tránh đi sâu hơn vào những tin đồn, thị phi do truyền thông đào bới, thao túng. Nhưng tôi yêu Miley Cyrus – một tâm hồn tự do mang tính nghệ sĩ thực thụ, và một người con gái chân thành, bạo liệt nhưng vẫn mong manh vô cùng trong tình yêu. Tôi sợ người con gái ấy một lần nữa nổi loạn bởi khổ đau trong tình yêu như người ta đồn đoán, vậy nên rồi tôi lại phải xem để có câu trả lời của riêng mình.

Nhưng sau khi xem xong MV tôi mới hiểu rằng: người ta chỉ thấy những gì người ta muốn thấy, và những  gì người ta thấy phản ánh chính tâm hồn họ. Những ai nói MV này là phản cảm, gây sốc, có thể là tâm hồn họ cũng đầy ắp những thứ từa tựa như vậy. Cũng tương tự như đối với “Wrecking Ball” của năm 2013, nếu tất cả những gì truyền thông nhấn mạnh là “khỏa thân”, “liếm búa”…, thì tôi (và một số bạn gái khác) có lẽ đã rơi nước mắt cùng với Miley vì cảm nhận thấy nỗi đau của một cô gái khi yêu – chiến đấu mạnh mẽ và hết mình vì tình yêu đó, tiếc rằng lại chiến đấu sai cách, cuối cùng phải trả giá bởi chính tình yêu của mình.

Miley (có thể là cả Liam nữa), sau đó, có lẽ đã phải nỗ lực (cùng nhau) rất nhiều để tìm được sự cân bằng giữa sự tự do và “nổi loạn” trong bản chất con người Miley (như trong I can’t be tamed hay We can’t stop) và sự dịu ngọt, trong trẻo, thanh thuần của một cô gái khi ở trong tình yêu (như Younger now hay Malibu) (lưu ý là ở trong tình yêu – tức một mối quan hệ yêu đương, và ở đây là với một người đàn ông, chứ không đơn thuần là khi có cảm xúc yêu ai đó). Và Mother’s Daughter ngày hôm nay có lẽ là một câu trả lời khả thể cho sự cân bằng đó. Mượn ý của một bình luận trên Youtube: năm 2013 Miley khóc vì tình yêu, và năm 2019 Miley khóc cho nữ quyền.

Đối với tôi MV này thực sự làm tôi cảm động. Từ những câu khẩu hiệu táo bạo: “Every woman is a riot”, “You are f*** beautiful” hay “Virginity is a social construct”, cho đến những hình ảnh ẩn dụ về kinh nguyệt, trinh tiết, sinh nở, sự phá vỡ các chuẩn đẹp của cơ thể phụ nữ, tính nữ trong phân biệt với giới tính sinh học và xu hướng tính dục…, thông điệp của Miley đã quá rõ ràng và thực sự chạm đến tôi, qua bản năng giới và những trải nghiệm cá nhân, một cách mạnh mẽ.

Tôi có cảm tình với khái niệm “nữ quyền” hơn là “bình đẳng giới”. Tôi không nghĩ phụ nữ nên đấu tranh để có được sự bình đẳng đối với nam giới – như vậy khác nào hơn thua với đàn ông, nghĩa là vẫn lấy đàn ông làm chuẩn, vẫn chưa hề vượt ra khỏi sự thống trị của ý thức hệ nam quyền (về điều này có lẽ tôi cần đọc thêm cuốn Sự thống trị của nam giới của Pierre Bourdieu). Hơn nữa về căn bản hai giới có những đặc điểm sinh học khác nhau, từ đó tâm sinh lý khác nhau, nhu cầu và khả năng cũng khác nhau, vì vậy việc sử dụng khái niệm “bình đẳng giới” có thể dẫn đến những cách hiểu và phương án hành động có phần lệch lạc. Trái lại nếu nhấn mạnh vào “nữ quyền” – tức là phụ nữ cần hiểu rõ được sức mạnh của mình là gì, quyền lực của mình nằm ở đâu, từ đó biết cách chiến đấu cho quyền lợi, nhu cầu và mong muốn của bản thân, thì mọi câu chuyện sẽ đi đúng hướng hơn, và quan trọng là: đúng vào cốt lõi của vấn đề.

Trong tiểu luận Heloise và Abélard của Hamvas Béla, đoạn nói về các nguyên mẫu cổ titan và siren có viết: “Sức mạnh là sự quyến rũ của đàn ông và sự quyến rũ là sức mạnh của phụ nữ”. Tôi đã từng thích mê đoạn viết này của Hamvas Béla, nhưng mãi đến hôm nay tôi mới chợt nhận ra rằng nó đậm đặc tư duy nam quyền bá chủ của phương Tây đến thế nào. Tất nhiên các viết của Hamvas Béla trừu tượng và giàu chất thơ, nên có phần thiếu công bằng nếu chỉ dùng lý tính để đánh giá về chúng. Nhưng nếu tách riêng ý “sự quyến rũ là sức mạnh của phụ nữ” mà xét, thì đây quả thật là con đẻ của truyền thống coi phụ nữ như đồ vật (Miley cũng đã chỉ ra điều này: “not an object”), tức chỉ là công cụ kích thích và thỏa mãn ham muốn sắc dục, ham muốn sở hữu của đàn ông. Chỉ riêng trong lãnh địa của nghệ thuật mà cụ thể là hội họa, John Cage đã phân tích kĩ truyền thống Tây phương này trong cuốn Những cách thấy. Sau một số sự thay đổi đến từ các phong trào khai phóng thì truyền thông ngày nay quay lại khai thác thậm chí với mức độ quá đà hơn trong vấn đề này, điển hình là việc sử dụng cơ thể phụ nữ để kích cầu trong quảng cáo của nhiều thương hiệu. Không hề kém cạnh so với phương Đông, phương Tây cũng là vùng đất nơi thân phận phụ nữ bị chèn ép và rẻ rúng cực kì kinh khủng, nhưng theo một hình thức khác. Việc phương Tây là cái nôi của phong trào nữ quyền, ngoài lí do về tư tưởng được cho là “tiến bộ”, “nhân văn”, tôi cho rằng cũng dễ hiểu, bởi nơi nào bị đàn áp ác liệt nhất thì đó cũng là nơi đứng lên đấu tranh đầu tiên.

Trung tâm sức mạnh của phụ nữ không phải là sự quyến rũ, mặc dù về mặt hiệu quả sự quyến rũ của phụ nữ rõ ràng có sức mạnh lớn lao: anh hùng khó qua ải mỹ nhân. Để phác thảo đôi nét về trung tâm sức mạnh này, tôi có lẽ không cần thêm thắt gì nhiều bởi MV của Miley đã cho chúng ta một số hình dung cơ bản: khả năng tiếp nhận, nuôi dưỡng và cho đi của cơ thể phụ nữ. Trong tình dục cơ thể nữ giới đóng vai trò tiếp nhận (từ nam giới), cơ thể này cũng tự đào thải (những trứng “chết” do không được thụ tinh) hàng tháng thông qua kinh nguyệt, hoặc nuôi dưỡng một bào thai lớn dần lên trong mình qua hơn chín tháng và rồi xé toạc chính mình (theo đúng nghĩa đen) để đưa sinh linh đó đến với cuộc đời ngoài kia, dùng khả năng chăm sóc và cả dòng sữa tiết ra từ chính cơ thể mình để nuôi nấng sinh linh đó lớn dần lên và tồn tại như một cá thể độc lập. Điều này có lẽ không mới, nhưng ít được nói ra hiển ngôn: nữ giới là trạm tuần hoàn năng lượng của chết đi, tái sinh, nuôi dưỡng, và rồi lại chết đi. Cơ thể phụ nữ hoạt động dựa trên mô phỏng lại nhịp của tự nhiên.

“Phụ nữ có chu kì kinh nguyệt trùng với chu kì mặt trăng, thời gian mang thai cũng là tổng của 10 lần chu kỳ mặt trăng. Điều này giúp phụ nữ có cảm nhận về thời gian” – Leonard Shlain.

Theo cách đó, nữ giới đảm nhiệm cho sự sống, sự bắt đầu, và cơ thể người phụ nữ “được thiết kế” với sự dẻo dai, đàn hồi và sức bền phù hợp với nhiệm vụ tự nhiên này. Trái lại, đàn ông đảm nhiệm sự phá hủy, sự kết thúc (những pha dứt điểm), và họ được cung cấp sức mạnh thể chất, cơ bắp cũng để tương thích với vai trò này. Tất nhiên trong quá trình hình thành một chủ thể mới, cần có sự phối hợp của cả khả năng nuôi dưỡng (phần mềm) của tính nữ và khả năng xây dựng (phần cứng) của tính nam.

Tôi cũng từng biết một giả thuyết tiến hóa (1) về việc quyền lực của nữ giới bắt đầu với khả năng lựa chọn sinh sản, nghĩa phụ nữ là người có quyền lựa chọn mình sẽ mang thai đứa con của ai, cũng tức là nòi giống của kẻ đàn ông nào được lưu truyền đến đời sau. Chính vì vậy để giảm bớt quyền lực tối thượng này, đàn ông đã viện đến sức mạnh cơ bắp của mình để áp chế khả năng lựa chọn và hành động của phụ nữ. Về mặt tiến hóa sinh học thì giả thuyết này vẫn chưa có bằng chứng đầy đủ để được công nhận rộng rãi, tuy nhiên về mặt xã hội thì điều này khá hiển hiện. Đặc biệt trong các xã hội trước đây còn chưa có biện pháp để xác minh tính huyết thống (như xét nghiệm DNA ngày nay), nếu không tìm cách khống chế lựa chọn và hành vi của phụ nữ, đàn ông không có nhiều cách để kiểm soát quá trình duy trì nòi giống; ngoài việc sử dụng sức mạnh cơ bắp, hay áp đặt lên xã hội những quan niệm khắc nghiệt về sự trinh tiết, chung thủy của phụ nữ.

Có lẽ cũng thật khó để Hamvas Béla hiểu được cặn kẽ điều này, đơn giản bởi ông không phải phụ nữ. Lối viết của Hamvas Béla vẫn là hướng đi tôi cảm thấy khá phù hợp với mình, và phải nhớ rằng ông luôn là một trong người thầy tinh thần đầu tiên của tôi. Nhưng ngày hôm nay có lẽ là lần đầu tiên tôi vượt thoát khỏi vai một đứa học trò để có thể đối thoại với ông về các quan điểm của ông. Những cuộc đối thoại ngang hàng có lẽ là món quà tuyệt vời nhất mà những người thầy có thể được nhận từ những đứa học trò của mình, và cũng là niềm vui lớn mà một đứa học trò có thể nhận được trên con đường tri thức của nó.

(bài vẫn còn chỉnh sửa)

(1) Đọc thêm tại: bookhunter