Vũ trụ bao la của chúng ta giãn nở ra từ một trạng thái nhỏ, đặc và nóng nhỏ hơn rất nhiều lần một hạt nhân nguyên tử. Trong quá trình đó, vũ trụ luôn vận động và tương tác, những vì sao sinh ra và chết đi theo hàng triệu, hàng tỷ năm ánh sáng. Cảnh tượng mặt trời mọc huy hoàng ở hướng Đông và hoàng hôn diễm lệ ở hướng Tây vẫn hằng làm chúng ta rung động mỗi ngày rồi sẽ không còn nữa, bởi sự sống trên hành tinh của chúng ta rồi sẽ tàn lụi sớm hơn nhiều trước khi Mặt trời nguội lạnh sau khoảng 10 tỷ năm nữa – theo ước tính của các nhà khoa học. Trong thế giới nguyên tử và hạ nguyên tử, các hạt cơ bản vẫn luôn tự quay quanh mình và chuyển động mãnh liệt theo từng khoảng khắc nhỏ hơn nano giây cả tỷ lần, ví như các hạt electron trong hạt nhân nguyên tử ngay lúc này đang cần mẫn thực hiện những bước nhảy lượng tử trong hệ thống quỹ đạo của mình, hấp thụ một vài mức năng lượng ánh sáng và cho phép một vài mức năng lượng khác đi đến võng mạc mắt của chúng ta, hình thành nên cảm giác phong phú về màu sắc, để chúng ta thấy những chiếc lá kia màu xanh và đóa hoa có màu vàng rạng rỡ.

Những hình dung ở cấp độ siêu vĩ và siêu vi ngoài khả năng tri giác thông thường ấy giúp chúng ta nhận ra rằng, ẩn sau vẻ ổn định gần như bất biến của thế giới mà con người có thể tri giác được là một dòng chảy bất tận của những biến đổi và tương tác.

Và dường như ngay cả ở những cấp độ có thể tri nhận qua việc tích lũy và xâu chuỗi thông tin, chúng ta vẫn có xu hướng bỏ qua những biến động để bám víu vào cảm giác ổn định và bất biến – bởi nó đem lại cho con người cảm giác an toàn. Lịch sử của xã hội loài người – ít nhất là hơn hai ngàn năm theo như những chứng tích và tài liệu còn lưu giữ được, đã trải qua liên tục những cuộc chiến tranh, từ những cuộc chiến tranh giành lãnh thổ, chiếm giữ nô lệ, thập tự chinh cho đến các cách mạng giai cấp và thể chế, những đại dịch với hàng trăm triệu người chết, và các thiên tai thì diễn ra luôn luôn. Chỉ riêng trong thế kỉ 20, thế giới đã chứng kiến hai cuộc chiến tranh thế giới, sự bành trướng của chủ nghĩa dân tộc, chủ nghĩa thực dân, chủ nghĩa đế quốc và chủ nghĩa phát xít, cùng với đó là dịch cúm Tây Ban Nha bùng nổ năm 1918 và kéo dài cướp đi mạng sống của gần 100 triệu người, một cuộc Đại khủng hoảng kinh tế và sau đó là Chiến tranh lạnh.

Thế giới mới chỉ đạt đến trạng thái tương đối hòa bình và ổn định (trên phần lớn các vùng lãnh thổ) khoảng gần 30 năm trở lại đây. Chúng tôi sinh ra vào thời kỳ đó, khi đất nước đã hòa bình, kinh tế đã mở cửa và bắt đầu không còn quá nhiều thiếu thốn, vào cái năm Internet ra đời và toàn cầu hóa bắt đầu đưa mọi thứ thay đổi với tốc độ chóng mặt. Vậy mà chúng tôi và cha mẹ chúng tôi dường như đã quen với cái suy nghĩ rằng thế giới từ đây yên ổn và ngày một phát triển, cuộc sống sẽ ngày một khấm khá lên, các thế hệ sau sẽ ngày một sung sướng hơn – một thế giới có thể được mô phỏng như một vecto phát triển đi lên có gia tốc ổn định, có lẽ phần nào bị ảnh hưởng bởi thế giới quan đậm tính cơ học của khoa học tự nhiên và đời sống tiện nghi công nghệ.

Ngay cả khi lần lượt nhiều nơi trên thế giới chìm trong tình cảnh khốn cùng, những ngày này – chúng ta vẫn đang còn may mắn hơn rất nhiều người và chúng ta vẫn đang nói với nhau về một ngày “hết dịch”, về một hy vọng mọi hiểm họa và khốn khó sẽ qua mau. Có thể là hi vọng này không phải là bất khả, nhưng ở điểm gãy này có lẽ chăng chúng ta nên nhận ra một bức tranh toàn cảnh hơn. Nghiên cứu khoa học và công nghệ giúp chúng ta khống chế được nhiều hiểm họa và bệnh tật trong quá khứ, nhưng những căn bệnh mới đột ngột xuất hiện lại không cho chúng ta cơ hội chuẩn bị. Vaccine ra đời nhanh chóng nhưng những biến chủng của đại dịch còn nhanh hơn. Mọi giải pháp của chúng ta rút cục chỉ là đuổi theo những vấn đề do chính loài người gây ra.

Nhiều bức tranh về một viễn cảnh khi đại dịch qua đi đã được vẽ ra, trong đó một vài điều tôi nghĩ là tương đối chắc chắn: tổn thất về người là đáng kể, kinh tế bi ảnh hưởng nặng nề, các cấu trúc sản xuất và cấu trúc xã hội sẽ có nhiều thay đổi. Đấy là chưa kể sự cộng hưởng của các vấn đề về môi trường, hiệu ứng nhà kính – Trái đất nóng lên… Thực ra Trái đất chẳng đã từng là một nơi lạnh lẽo băng giá không dành cho con người, sự ra đời của con người, sự hình thành và phát triển xã hội loài người nằm trong quá trình ấm lên của nó. Nhưng đến lúc một lúc nào đó các điều kiện trên Trái đất rồi sẽ trở nên không còn thích hợp với sự sống của con người nữa – mà áp lực dân số, áp lực sản xuất công nghiệp hay các giải pháp điều tiết về môi trường dường như chỉ có thể làm tăng nhanh hay giảm chậm quá trình này, chứ không thể đảo ngược hay dừng nó lại.

Tôi không có ý định vẽ ra một bức tranh bi quan và gây ra nhiều bất an hơn. Nhưng tôi hy vọng chúng ta có thể nhìn thế giới một cách tỉnh táo hơn. Chúng ta chưa biết đại dịch sẽ được kiểm soát thế nào trong vài năm tới, và thế giới sẽ thay đổi ra sao trong vòng vài chục năm tiếp theo. Lịch sử chưa bao giờ yên bình, có lẽ nào thế hệ của chúng ta sẽ là ngoại lệ? Thực tế đã đang lắc đầu. Một thế giới quan cứng nhắc về sự ổn định và phát triển liên tục có lẽ chỉ là một ảo tưởng khiến chúng ta thiếu đi sự chuẩn bị cần thiết cho những đổi thay, bất trắc và đầu tư sai hướng vào những phù phiếm tồn tại ngắn ngủi.

Tôi hy vọng trong cơn khủng hoảng này và từ cơn khủng hoảng này, chúng ta có thể nhìn thấy “dòng chảy” – dẫu không thể bằng mắt thường. Một dòng chảy bất tận của những tương tác và biến đổi bao trùm những dải thiên hà, hệ Mặt trời, Trái đất, xã hội con người và từng cá nhân đơn độc, những thảm thực vật, những mảng tường vô tri, cùng với từng hạt lượng tử cấu tạo nên toàn bộ vật chất và ánh sáng mà chúng ta vẫn chưa có cách nào tính toán chính xác đồng thời cả vận tốc và vị trí của nó (nguyên lý bất định Heisenberg). Dòng chảy không phải lúc nào cũng êm đềm mà biến động ở mọi cấp độ và mọi mức độ, luôn có những điểm đáy/cạn, những điểm bùng nổ, những khúc quanh chuyển hướng, những góc khuất cá biệt. Dòng chảy cuốn theo tất cả, đưa đến những biến cố, sụp đổ, hủy hoại và cũng hàm chứa trong nó khả năng tự thanh lọc, chữa lành và hồi sinh chính nó.

Thay đổi cách nhìn về thế giới khiến tôi cũng bắt đầu thay đổi về cuộc sống của chính mình như vậy. Những khó khăn cũ lùi lại phía sau, nhường chỗ cho những khó khăn mới. Những ngày tháng buồn rầu đã đi qua không có nghĩa từ nay về sau cuộc đời sẽ dễ dàng hơn. Tôi phải làm gì với thế giới quan mới này? – Tôi chưa rõ. Nhưng điều quan trọng trước tiên luôn là phải chỉnh trang một nhận thức đúng đắn hơn.

Còn thì, nếu thế giới này là như vậy, bạn chọn tuyệt vọng hay hi vọng cũng đều có lý. Hoặc cả hai cũng đâu có sao.